تشویق درست و به جای کودک می‌تواند زندگی او را زیر و رو کند!
از زمان‌های دور، در تربیت کودکان همیشه از زوج جدانشدنی تشویق و تنبیه اسم برده می‌شد. در این نوشتار، بیشتر به سراغ انواع تشویق و تعریف روش تشویق درست خواهیم رفت. اما قبل از ورود به این موضوع، از شما میخواهیم در نظر داشته باشید که بهترین راهبردهای تربیتی نیز اگر به صورتی مقطعی و غیر ممتد استفاده شوند هیچ دستاورد مثبتی نخواهند داشت و حتی در اغلب مواقع نتیجه عکس میدهند. در واقع این به آن معناست که اگر بنا دارید روشی را مورد استفاده قرار دهید، ابتدا باید کاملا نسبت به آن توجیه شوید و سپس اقدام به اجرای آن کنید تا بتوانید نتایج آن را مشاهده کنید.
تاثیر تشویق در کودکان
یک تشویق موفق و صحیح باید چنین تاثیراتی روی بچه‌ها داشته باشد:
تقویت انگیزه، اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس
بهبود قابلیت همکاری با دیگران
آماده شدن برای رسیدن به موفقیت
یاد گرفتن توانایی ارزیابی خود
دوری از مقایسه خود با دیگران
تشویق کردن کودکان تا چه میزان بر روی رشد آن ها اثر می گذارد؟
والدین همواره به دنبال راه موثری برای تربیت کودکان هستند و به همین دلیل آن ها برای آنکه به هدف مورد نظر خود برسند و کودکان از آن ها حرف شنوی داشته باشند از راهکارهای تشویق و تنبیه استفاده می کنند. گاهی اوقات والدین در استفاده از این دو راهکار تربیتی زیادهروی میکنند و به جنبه تاثیرات منفی این راهبردها میرسند. به این ترتیب، سوال اصلی اینجاست: چه نوع و چه مقدار تشویق کودکان باعث تاثیر منفی بر روی کودک می شود؟
تشویق غیر اصولی والدین مخصوصا اهدای بیش از حد جایزه باعث میشود تا بسیاری از کودکان آن را یک وظیفه برای والدین بشمارند و از آن سو، انجام دادن وظیفه خود را یک لطف تلقی کنند، در اینجاست که بسیاری از والدین از اهداف تربیتی خود به صورت ناخواسته دور می شوند. پس باید همواره به یاد داشت که لازم است به درستی و ریزبینانه از اصل تشویق استفاده کرد.
اصلا چرا باید کودکان را تشویق کرد؟
هر انسانی از زمانی که متوجه درک مسائل می شود به طور ذاتی و ناخودآگاه به تشویق شدن و دریافت پاداش نیاز دارد. این امر برای کودکان از اهمیت ویژهای برخوردار است زیرا انگیزه لازم برای انجام کارهایشان را به دست می آورند. کودکان برای کارهای ساده مانند یادگیری راه رفتن، غذا خوردن، نشستن، یادگیری کلمات جدید، رفتن به مدرسه و غیره به تشویق نیاز دارند تا مثلا میان انواع مختلف حرکت کردن، راه رفتن روی دو پا را به عنوان نوع حرکت هنجار آدمها یاد بگیرد. این انگیزه در تسهیل انجام این کارها به آن ها کمک می کند.
برای انجام یک تشویق موفق، مواردی باید در نظر گرفته شود:
۱- علت تشویق‌کردن کودک را دقیقا مشخص کنید:
هنگام تشویق کودک، چرایی آن را با جزئیات بیان کنید. کلی‌گویی می‌تواند منظور اصلی را پنهان کند و کودک متوجه علت آن نشود. برای مثال به‌جای اینکه به او بگویید: «رفتارت توی پارک خوب بود» جزئیات بیشتری را مطرح کنید: «از اینکه در صف سرسره صبور و آرام بودی، ممنونم». به این ترتیب کودک متوجه میشود که دفعه بعد هم همین رفتارش موجب تشویق خواهد شد و آن را ادامه میدهد.
به جای کلمات تشویق‌کننده کلی، کودکان را با استفاده از کلمات توصیفی و خاص تشویق کنید. اشاره به جنبه خاصی از عملکرد کودک یا توصیف این که چه رفتاری منجر به نتایج عالی شده است، راه خوبی برای ارسال پیام های مثبت است. توجه به جزئیات رفتار فرزندتان نشان میدهد که به او توجه کرده‌اید و واقعا برایتان مهم است. جدول زیر نمونه‌ای درست برای نحوه تشویق کردن کودکان با ذکر علت است.
۲- در تشویق کودک صادق باشید:
مهم است که هنگام تشویق کودکان، صادق باشید و اغراق نکنید. برای مثال لازم نیست برای تحسین کردن کودک به او بگویید: «تو بهترین نقاش دنیا هستی». تنها کافی است که صادقانه و واقعی از کارش تعریف کنید. فراموش نکنید که کودکان متوجه می‌شوند که تشویق‌های شما چقدر واقعی است.
تشویق‌های اغراق‌آمیز حتی ممکن است نتیجه عکس بدهد و کودک دیگر تحسین‌کردن‌های شما را باور نکند. حتی ممکن است انتظارهای کاذب را در ذهن او برای دریافت تحسین و تشویق به ازای هر کار کوچک شکل دهد و او را لوس کند.
۳- لحن شما در تشویق کودکان به اندازه کلمات اهمیت دارند:
روانشناسان در توضیح اصول تحسین و تشویق کودکان بر استفاده از لحن گرم و محبت‌آمیز تاکید میکنند. زبان بدن شما نیز هنگام تحسین و تشویق کودک اهمیت دارد. تماس چشمی برقرار کنید و در صورت امکان، خم شوید و قدتان را هم‌اندازه کودک کنید تا رو در روی او قرار بگیرید.
هنگام تشویق کردن کودک تلاش کنید نام او را صدا بزنید و حستان را از طریق کلمات و حالات چهره به او منتقل کنید. این کار باعث میشود اثربخشی تشویق کودک بیشتر شود و در حافظهاش جایگاهی ویژه و ماندگار داشته باشد.
۴- برای پایبندی به اصول تشویق کودک، به میزان پیشرفتش اهمیت دهید:
اگر شیوه تشویق کردن شما درست باشد، کودک شما متوجه میشود که چقدر برای پیشرفت او ارزش قائل هستید. او را با خودش مقایسه کنید و بر روی رشد و بهبود عملکردش متمرکز شوید؛ را که این نوع تشویق‌کودکان، انگیزه آن‌ها را برای تلاش بیشتر بالا می‌برد. برای مثال به او بگویید: «تو در کنترل توپ، در مقایسه با قبل از کلاس رفتنت، خیلی بهتر شدی». به این ترتیب به کودک نشان می‌دهید که هم به نحوه کار او توجه دارید و هم کاملا متوجه رشد و پیشرفت او شده‌اید.
۵- بهترین تشویق برای کودک، مقایسه شدن با خودش است:
توانمندی‌های کودکان با هم متفاوت است و نمی‌توانید از همه بچه‌ها انتظار مشابهی داشته باشید. بنابراین به عنوان یک اصل این را به خاطر داشته باشید و هرگز کودک را با هیچ فرد دیگری مقایسه نکنید. مقایسه، کودکان را در برابر شکست‌های آینده آسیب‌پذیر می‌کند. بچه‌هایی که با مقایسه مورد تحسین قرار می‌گیرند، وقتی شکست می‌خورند، از مقایسه دست نمی‌کشند و سریع‌تر انگیزه خود را از دست میدهند.
شما می‌توانید این باور را در فرزندتان شکل دهید که هر کسی استعدادهای متفاوتی دارد. به طور مثال بهتر است وقتی کودک توانمندی یا استعداد خاصی در خواهر یا برادر بزرگ‌ترش مشاهده می‌کند، علاوه بر تحسین آن شخص، توانمندی‌های خودش را یادآور شویم. برای مثال اگر می‌گوید که نمی‌تواند مانند برادر بزرگ‌ترش شوت‌های بلند بزند، به او بگوییم: «بله برادرت خوب شوت می‌زنه اما من متوجه شدم که تو می‌توانی خیلی سریع بدوی و توپ رو از میان مدافعین رد کنی». این نوع تشویق کودکان علاوه بر اینکه بر عملکرد کودک تاثیر می‌گذارد باعث افزایش اعتماد به نفس او نیز میشود. در جدول زیر چند نمونه از تشویق صحیح کودکان آورده شده است.
بگوییم | نگوییم |
چه پاس خوبی دادی! | توی والیبال خیلی خوبی، به خواهرت رفتهای! |
دیدم که روی این مساله چقدر تمرکز داشتی و بعد حلش کردی! | من همیشه گفتهام که تو از همه همکلاسیهایت باهوشتری! |
۶- تلاش کودکان را تحسین کنید:
یکی از اصول تشویق کودکان این است که بتوانید با شیوه‌ای مناسب عمل تحسین را در ذهن کودک به رفتارش نسبت دهید تا آن را ادامه دهد. وقتی کودکان را به خاطر تلاش‌هایشان در انجام یک کار مورد تحسین قرار می‌دهید، یاد می‌گیرند که موفقیت را به تلاش خود نسبت دهند. از آن‌جایی که تلاش کیفیتی است که همه ما قدرت کنترل و بهبود آن را داریم، بنابراین این کودکان به جای تمرکز بر نتایج نهایی، بیشتر بر تلاش برای تمرین یا توسعه مهارت‌هایشان تمرکز میکنند.
چنین طرز تفکری می‌تواند انگیزه، پشتکار و لذت درونی کودکان را افزایش دهد. این کودکان در هنگام مواجهه با شکست بر این باورند که شکست خورده‌اند زیرا به اندازه کافی تلاش نکرده‌اند و اگر تلاششان را بیشتر کنند، شکست قابل اجتناب خواهد بود. بنابراین این بچه‌ها انگیزه دارند که دوباره تلاش کنند و تمایل به بهبود عملکرد دارند. این کودکان انعطاف‌پذیرتری بیشتری پیدا میکنند و در صورت شکست متلاشی نمی‌شوند. در جدول زیر می‌توانند نمونه‌های تشوبق صحیح کودکان بر اساس ارزش قائل شدن برای تلاش کودک را مشاهده کنید.
– تشویق کودک را بلافاصله انجام دهید اما تبدیل به یک عادت نکنید!
یکی از اصول تشویق کودکان این است که انجام یک کار خوب یا رفتار مثبت، او را با فاصله زمانی کوتاهی تحسین کنید. در این صورت فرزند شما می‌تواند این دو موضوع را به هم مرتبط سازد. خیلی از والدین برای تحسین و تشویق فرزندشان دنبال یک موقعیت ویژه و خارق‌العاده می‌گردند. مثلا با خودشان می‌گویند: «چقدر قشنگ به من در چیدن سفره کمک کرد وقتی باباش اومد بهش می‌گم تشویقش کنه» در صورتی که نکته‌ای که در تشویق‌کردن کودکان وجود دارد این است که باید بلافاصله و چسبیده به آن رفتار مثبت باشد.
همچنین دقت کنید تشویق کودک یک شمشیر دو لبه است. ستایش هر عمل مثبت را به عادت تبدیل نکنید. لازم نیست هر روز فرزندتان را تشویق کنید تا به او کمک کنید انگیزه داشته باشد. مزایای تمجید از کودک زمانی که تبدیل به عادت و یک رسم همیشگی شود، از بین می‌رود. برای جلوگیری از تمجید بیش‌ازحد یا غیر صادقانه، بهترین راه این است که به طور غیرمنتظره و واقع‌نگرانه آن را اعمال کنید.
به عنوان مثال، یک یادداشت تشویقی برای فرزندتان روی میزش یا درون کیفش قرار دهید. فراموش نکنید قدردانی از کار کودکان می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد. شما همچنین می‌توانید کودک خود را با انجام کارهایی مثل محکم در آغوش گرفتن، تشویق کنید.
۸- برای موثر بودن تشویق نکات زیر را رعایت کند:
از رفتار تعریف کنید، نه کودک
هدف واقعی تحسینِ مؤثر این است که به کودک کمک کنید تا درست را از اشتباه تشخیص دهد و یاد بگیرد که چگونه رفتارش را بهبود ببخشد. بنابراین منطقی است که تحسینمان را بر رفتار کودک متمرکز کنیم نه خود کودک. توجه کنید که عبارت تو بچه‌ی خیلی خوبی هستی در واقع کودک را مورد خطاب قرار میدهد و اظهار نظری کلی دربارۀ او است. ستایش مؤثرتر این خواهد بود:
“چه رفتار مهربانی با نورا داشتی. تو اسباب بازی‌هایت را با او تقسیم کردی.”
۲- علت تشویق را مشخص کنید:
هنگامی که می‌خواهید رفتاری را تشویق کنید، کلماتتان را به گونه‌ای بیان کنید که کودک به طور دقیق بداند چه کاری را خوب انجام داده است. برای مثال، اگر فرزندتان صبوری نشان داده است، بگویید: “می‌دانم تو زمان زیادی را در صف منتظر ایستادی و نوبت را رعایت کردی، این صبوری تو خیلی خوب است.”
۳- تحسین باید به جا باشد:
کودکان می‌دانند چه هنگام سزاوار تشویق هستند، پس دقت کنید: “تو با حوصله تکلیف شبت را انجام دادی و عجله نکردی. خیلی خوب آن را انجام داده‌ای.”
۴- تحسین باید صادقانه باشد:
بهترین تشویق آن است که صادقانه باشد و کودک را متوجه سازد که به طور دقیق چه کار درستی انجام داده است: “آفرین، حفظ خویشتن داری در این شرایط کار سختی بود. اما تو موفق شدی.” سعی کنید تعریف و تمجید خود را متناسب با رفتارتان انجام دهید. اگر تمجید شما اغراق آمیز باشد، ممکن است فرزندتان آن را باور نکند.
کلام آخر: گاهی اوقات تشخیص رفتارهای اشتباه آسان‌تر از رفتارهای مثبت است. اما به دنبال مواقعی باشید که فرزندتان رفتارهای مثبتی دارد و رفتار او را تحسین کنید. کودک شما احساس خوبی خواهد داشت و تمرکز بر چیزهای مثبت به شما کمک می‌کند تا احساس خوبی داشته باشید. با استفاده از تشویق، به فرزند خود نشان دهید که چگونه در مورد خودش مثبت فکر کند و صحبت کند. شما به فرزندتان کمک می‌کنید یاد بگیرد که چگونه تشخیص دهد که چه زمانی خوب عمل می‌کند و به خود افتخار کند. برای آن که رفتار مثبتی در کودک نهادینه شود والدین باید همیشه به سیستم پاداش دهی متعهد باشند. به این معنا که والدین هیچ‌وقت اجازه ندارند، روش رفتاری را که به کودک آموزش داده‌اند را نقض کنند.
